Xanuun keenaha ama virus-ku waa noole qaro yar oo keena xanuuno badan oo uu ka mid yahay durayga iyo xanuun uu ka mid yahay HIV/AIDS. Taaso xanuunkeenahani uu yahay mid sameeya nolosha adamaha, dhirta iyo xayawaankaba.
Virus ku waa nool 100 jeer ka yar bakteeriyada, halka ay bakteeriyaduna ay ka yar tahay 10 jeer unugyada caadiga ah ee jidhkeenu ka kooban yahay, dhinaca kalena unuga adaamuhuna waa mid 10 jeer qarro ahaan ka yar tinta timaheena.
Virus ku waa noole aan keligii nolan karin. Mana aha noole iskiis u tarmi kara ama wuxuu rabo u sameysan karo si uu u dheefto, ilaa uu dhex galo jidhkeena ama jidhka xayawaanka ma helo wuxuu ku tarmo.
Noolaha virus waa mid ku lamaanada unugyada caadiga ah halkaas oo u kala wareego unuga wax soo saarkiisa , taasina ay noqoto mid khasab ku noqoto unugaas inuu soo saaaro unug virus ah halkii u kasoo saari lahaa shaqadiisii caadiga ahayd.
Hadaba virus ku wuxuu leeyahay sedex dahaadh oo caawiya;
Waxa jira sedex qeybood oo loo qeybiyo qaabka virus ka oo ugu muhiimsan;
- Nucleic acid- waa dahaadh adag oo uu leeyahay virus kaaso ku lamaan laba hide side oo kala ah; DNA<deoxyribonucleic acid > iyo RNA<ribonucleic acid>. Labadan hide-side waa kuwo qaada fariinta inta ugu badan ee uu leeyahay virus ku waana ta ka dhigtay mid astaamihiisu yihiin mid u gaar ah, taasina ay tahay mid ka caawisa inuu tarmo.
- Protein coat <capsid>- waa dahaadh dhamaan ku dadan nucleic acid uu leeyahay virus ku taaso ilaalo u ah dhamaan qaybihiisa muuhim ka ah.
- Lipid membrane <envelope<gal>- waa dahaadh ka daboola capsid. Virus yada intooda badan malaha galkan, waana mid can ay ku yihiin virus yada qaarkood.
Sidee buu virus ku wax u sameeyaa?
Virus ku malaha mashiin u soo saara kimikooyinka uu ubaahan yahay inuu ku noolaado. Sidaas daradeed wuxu raadiyaa unug uu ku dhex noolaado si uu ugu dhex tarmo. Virus ku wuxu wuxu jidhka ka soo galaa degaanka ama meelo kale oo gaar ah sida inuu uga imaado ciida ilaa biyaha ilaa hawada halkaas oo ugu danbeyntii ka galo sanka , afka isagoo isagoo xanuun qaadsiya unugad goobaha laga helo.
Tusaale ahaan duraygu waxa keena virus kaasoo abaara dhuumo haweedka halkaas oo laga helo unugyo, isagoo u sii gudba sanbabada, hab dhiska dheef shiidka <calosha>. Virus ka keena HIV ga oo ah xanuun wareera unugyada hab dhiska difaaca ee u sameysan qaabka t-da oo kale, oo ka mid unugyada dhiiga cad ee la dagaalama xanuunada jidhka soo weerara.
Waa sidee meerto noleedka virus ku?
Waxaa jira nidaamyo kooban oo uu soo marto mareegta nolosha virus ku oo layidhaahdo lytic cycle, waxaan ka mid ah;
- Virus ku waa mid walax ahaan wuxuu ka kooban yahay ay gudaha u gala unuga isla markaana ku dhaga , nidaam kaasna waxa la yidhaahdaa adsorption
- Walaxaha uu ka kooban yahay virusku waa DNA/RNA waxaanu ku mudaa gudaha unuga nidaamkanina waa mid lagu magacaabo gelid<entry>
- DNA/RNA waxay qabsadaan dhamaan unuga, waxaanu noqda xubin cusub oo ku soo biirtay dheecanada unugaa
- Unugu waxa uu isku dayaa inuu sameeyo virus yo cusub isagoo laban –laabaya una haysta unugyo ka mid ah isaga.
- Intaa kadib waxa uu virus ku noqdaa mid la sameeyo oo hormara, lana midooba unuga si uu u noqdo virus cusub. Nidaamkana waxaa la yidhaahda assembly oo ah inuu virus kii noqdo isku duwaha shaqa unuga.
- Ugu danbeynta virus kii cusbaa waa mid dila unugii weliba si badheedh ah isagoo daydayaya unug kale oo uu gudaha u galo. Habkana waxa layidhaahda release oo marka uu virus kii danihiisi ka dhameysto unugii isla mar kaana uu dilo isagoo is muujinaya.
Afeef: waxaan ka afeef dhiganayaa in haddii ay jiraan erayo bixino khaldan oo ku jira qoraaladeydan aad igu soo hagaajin karto email kan hoos ku xusan.
Tallo: waxaan dhamaan dhalinyarada soomaliyeed u soo jeedinayaa in loo tafa xayto sidii loo ururin lahaa eray bixinaha af-keena ee dhinac walba leh ee ku taxaluuqa dhinacayada cilmiga maadiga ah iyo diiniba.
Email: ridwaan_99@hotmail.com
W/Q: Ridwaan Mubaarik Cabdi <Dalxa>
