Asal ahaan dadka Soomaalida, inkastoo isha ay ka farcameen amma sooyaalkooda awoow ahaaneed aan si sax ah loo sugin oo taariikhyahannadu ku murmaan, sababtoo ah qaar waxa ay geliyaan Carab, qaarna waxaabay ka dhigaan in ay yihiin bulsho ka mid ah bulshooyinka qadiimiga ah. Haddaba bulshadan waxay lahayd dhaqanno u gaar ah oo gobnimo amma wanaag aad u qiimo badan muujiya..
Qofka u marti noqda reer Soomaali ah waligii kumuu qadin oo waxa ugu qiimaha badan ee qoyskaas leeyihiin baa lagu marti soora, balse hadda taas meesha waa ka baxday.
Boolida waxa loo yaqaan waxa cuni jiray dad yar oo la yaqaan, korkoodana ay ka muuqato, balse hadda dadka cuna iyaga ugu qurux badan oo ugu sharaf badan, halka markii hore takoor ay ku jireen.
Aqoontii nolosha caadiga ah ee keeni jirtay hal abuurka ay ka mid yihiin in dadku maacuuntooda gacanta ku samaystaan, gacantoodana cuntadooda iyo raashinkooda kula soo baxaan meesha way ka baxday, iska dhaafe findhicilka waa loo soo dhoofiya ummadda, iyadoo qodax iyo geedba dalka kabuuxo. Meesha waxa ka baxda hal-abuurnimadii.
Waxa jira dad kaabaanka gaadhiga loox ka samayn kara, dhirta kabo ka sameeya, cawo ka sameeya, guryaha ka dhisa, cid ka shaqaysiisa oo maskaxdooda kobcisa ilaa hadda ma hayaan.
Ninka aqoonta leh wuxuu ahaa nin bulshada ka tilmaaman oo lagu qadariyo waxa uu soo bartay, isna aan ku kibrin oo dadka ugu shaqeeya, lacag iyo hantina aan kaga urursan. Qofka lagu arko inuu camalkiisa hanti ku raadinaayo oo adduunyo jacayl ka muuqdana waxa loogu maahmaahi jiray; “Hebel waa nin Sooreed.” amma ‘Nin Soori kaa Qaaday waa nin Hunguri ka Qaada.’
Suugaan dhiidhigu gabyaaga, maansayahanka, xikmadyahanka, dhaqan yaqaanka, baar-cadaha, aftahanka, afarayda ka tiriya iyo inta kale ee suugaanta ka ag dhawi waxay aad caan ugu ahaayeen in ay danta ummadda iyo wixii marka jira ka hadlaan oo guubaabiyaan, hanti iyo hunguri toona kumay gebi jirin, balse hadda qofka cadhooda ee shillin u cadhooda, ka nacayb hayo iyo ka cabudhsan intuba waa dadka xikmada oo xikmadii baa dhinaca xun u qaloocsan tahay.
Siyaasadda waxa lagu yaqaanay in gaar ah oo dadku u haysteen, balse hadda waxa ay noqotay meel bahalo galeen u badan oo qof kasta oo doonaya inuu wax siyaasadeeyo (Khiyaameeyo) waa halka aan is leeyahay erayga Siyaasad wuu ka khaldamaybee wuu boolatiigaa.
Ganacsigu wuxuu ahaa mid la eego waxa dadku u baahan yahay iyo baahida jirta, si wixii gudaha yaalay aan loo cidhibtirin, balse hadda waxa aad mooda in ganacsatadu aanay waxba u aabbo yeelin badankoodo oo khayraadka dabiiciga ay cadaw ku yihiin iyo dadka danyarta ah ee halganka nololeed ku jira.
Gabadhaha marka la kala guursanaayo waxa lagu doonan jiray guri iyo goob maamuuskeeda iyo karaamadeeda la ilaaliyey, lamana dirqiyi jirin qofka ee wuxuu karo ayaa laga qaadi jiray, hadda nin aan hanti haysan ayaa inta uu haystay idilkeed maalin faraqaya, hadhawna waa la is eegaya ilayn wax la dhigtay iyo dhigaal ma jiree, guurkii gobnimada ahaana halkaas buu gun ku noqday inta badan.
Dhinaca xun inaan ka eego uma gol lihi, intaas aan soo sheegnay in la mid ah oo wanaag ah wuu jira, laakiin gobnimadii waxaad mooda in bohol madaw lagu riday.
Ibraahin Khadar Siciid
