HORDHAC
Dimuqraadiyad macnaheedu waa xukunka dadweynaha. Dabcan marka bulsho muslim ah la yahayna xukunka dadweynaha waxa kasii sareeya xukunka Illaahay. Marka xukunka Illaahay loo hogaansamo ayaa loo imanayaa intii usoo hadhay banii Aadamka. Sidaa darteed ayaa bulshooyinka caalamku ay dastuurka ay isku xukumayaan ay usamaystaan. Dastuurka Somaliland waa mid ka turjumaya caqiidada bulshada reer Somaliland oo markaasi si buuxda u qeexaya sareynta shareecada Islaamka. Intaa kadib reer Somaliland waxay go’aansadeen inay iyagu yihiin kuwa iska leh xukunka umuuraha wadankooda Somaliland. Bal markaasi qoraalkan waxaynu inyar kaga tilmaamaynaa wadanka dimuqraadiga ahi muxuu kaga duwan yahay nidaamyada kaligii taliska ah marka laga hadlayo maamul wanaaga iyo horumarka dhaqaale oo ah laba faaiido oo aanay bulshada casriga ahi ka maarmi karin.
Muhimadda Doorashooyinka
Reer Somaliland way soo arkeen kaligii talis waxa uu yahay iyo dhibka uu leeyahay. Nidaamka kaligii taliska ahi ma ogola awooda uu shacabku u leeyahay inuu doorto cidda wadankooda hogaaminaysa.
Waa tahay waa laga soo gudbay kaligii taliskii oo waxaa loo soo gudbay taliska shacabka halgan dheer oo dhiig ku daatay kadib. Carrabtaa tiraahda “xorriyadu waa geed aan dhiig la’aan ku bixin”. Reer Somalilandna xorriyadoodu waa geed ay dhiig ku beereen. Soo dhaafoo waa la helay xorriyad. Hadaba arrinka muhiimka ahi waxa weeyaan xorriyadaasi maxaa kaligii talis lagaga ilaalin karaa? Jawaabtu waa doorashooyinka oo loo maamulo si xor ah. Doorashooyinku maaha hawl dhib yar oo waad ogtihiin oo qabsoomidda doorashada waxa kuluma tamar badan iyo lacag badan. Hadana, doorashooyinku waa ushii ay dadweynuhu iskaga ilaalinayeen kaligii taliska. Sidaa darteed waxa lagama maarmaan ah in aan marnaba la dhayalsan muhiimadda doorashinka. Waxa kale oo muhiim ah in la xaddido inta jeer oo uu siyaasigu isu soo sharixi karro kursiga ugu sareeya ee dalka laga hago. Dastuurka Somaliland na waa dastuur samayntiisa aad looga baaraan degay oo aan odhan karo wuu ka qiimo badan yahay dastuuro badan oo ay leeyihiin wadamo kalloo African ihi. Tusaale ahaan dastuurka Somaliland wuxuu dhigayaa in wadanku aanu yeelan karin in kabadan 3 xisbi qaran. Taasi waxay dawo ka tahay in nin kasta ama gabadh kastoo siyaasi ahi uu yidhaahdo ama ay tidhaahdo “xisbi baan samaysanayaa oo qabiilkaygaa iigu filan in aan soo baxo”. Saddexda xisbi qaran waxay isku haynayaan dad kala qabiil ah laakiin siyaasad ahaan isku dan ah ama isku aragti ah. Dabcan inta jeer ee madaxweynaha lasoo dooran karana wuu sheegayaa.
Daacadnimadda Xukuumadda
Maamul wanaaga iyo horumarka dhaqaale waxa door libaax ka ciyaari kara xukuumada lasoo doortay oo si daacadnimo leh shacabka ugu adeegta. saddex arrimoodka ayaa loo baahan yahay inay xukuumaddu si gaara ay daacad uga sii ahaato. Kow, waxa loo baahan yahay in xukuumadu ay si xilkasnimo leh usoo ururiso cashuuraha shacabkeeda ku waajibay. Laba, waxa iyana muhiim ah in cashuurtaasi ay shacabka kasoo ururisay ay xukuumadu si daacadnimo ay ku dheehan tahay ay ugu adeegto bulshadda. Saddex, waxa loo baahan yahay inay door muuqda ka ciyaarto horumarka dhaqaale ee waddanka. Xukuumaddu cashuurta ay soo ururisay qayb ka midda waa inay ku maalgelisaa mashaariic horumarineed oo markaasi ay kaga dayan karaan ganacsatada wadanku. Xukuumadu waxa kale oo ay samayn kartaa inay mashaariicdaasi kasoo qaybgeliso ganacsatada waaweyn si markaasi maalgelinta mashaariicdaasi aanay mashaakil ugu noqonin dawladda. Nidaamkaasi mashaariicda horumarineed ay maalgelintooda iska kaashanayaan xukuumadda iyo ganacsatada wadanku waxa loo yaqaanaa Public Private Partnership (PPP). Waana nidaamka dhaqaale ee ay hirgelintiisa ku horumari karayaan wadamada dhaqaalahoodu hooseeyo. Tusaale ahaan, waxa ay dawladda iyo ganacsatadu iska kaashan karaan ka faaiidaysiga khayraadka dabiiciga ah sida sibidhka iyo macdanaha kale ee ay Somaliland qaniga ku tahay.
Kaalinta Ganacsatada
Ganacsatada waddanka waxaa la gudboon inay si hufan uga soo baxaan waajibkooda ku aadan
horumarinta dhaqaale ee waddanka. Horumarka dhaqaale ayaa wuxuu door wayn ka ciyaarayaa in
la helo maamul wanaag. Ganacsatada waxaa laga rabaa inay marka hore si daacadnimo leh ay isooga
bixiyaan cashuurta ku waajibtay, cashuurtaasi oo heerar kala duwan leh: ta kastamka, ta laga bixiyo
iibka badeecadaha (sales tax), ta laga bixiyo mushaharka shaqaalaha, ta dhulka iyo ta kirada guryaha,
iyo ta ku waajibtay faa’iidada uu ganacsaduhu sanadkii helo. Intaa kadib waxa kalloo ganacsatada laga rabaa inay wadanka ka sameeyaan mashaariic horumarineed sida warshadaha waxsoosaarka. Waxa nasiib darro ah in ganacsatada waaweyn ee reer Somaliland aanay intooda badina aad moodo inaanay uba soo jeedin inay lacagtooda wadanka ku maalgeliyaan. Marka aad warshad waddanka gudihiisa ka samaysid ayaad waddanka faaiido usoo kordhisay oo markaasi lagaa faaiidayaa mushahar shaqaale oo ay qayb weyn oo reer Somaliland ahi ay faqriga kaga bixi karaan. Waxa kalloo jirta in marka hal warshad la furo inay mashaariicdu isasoo jiidanayaan maadaama ay warshadiba warshad u baahan tahay oo waxsoosaarku isu baahan yahay. Laakiin haddaad tiraa lacagtayda maxaa “risk” (khatar) iga galinayaa anigoo Thailand kalluunka ka keeni karaya, dee ogow oo markaa waxa kaa maqani waa wadininimodii.
Dhinaca kale markaad ka eegto,Illaahay mahadii weeyaan oo maanta waxa xaqiiqo ah in Somaliland ay u dhasheen dad badan oo maalqabeen ahi, kuwaasi oo hadday fikirka intay bedelaan oo ay usoo jeestaan warshadaynta waddanka, waxaa la hubaa in waddanku uu muddo gaaban oo aan 15 sanno ka badnayn uu waddanku horumar dhaqaale oo la taaban karo uu soo hoyn karo; ama aynu odhan karno waxa 15 gudahood Somaliland ay ku biiri kartaa wadamada dhaqaalahoodu uu meel dhexaadka yahay sida Thailand iyo Malaysia oo kale.
Foojignaanta Dadweynaha
Maamul wanaaga iyo horumarka dhaqaale way isku xidhan yihiin oo midkoodba midka kale ayuu u
baahan yahay oo la’aantii aanu jirri karrin. Xaga sarre waxaynu kaga soo hadalnay kaalmaha loo baahan yahay inay buuxiyaan xukuumadda iyo ganacsatadu. Shacabkana waxaa laga rabaa inay doorkooda kasoo baxaan. Shacabku waa inay xukuumada ka ilaaliyaan inay musuq-maasuq dhex muquurato oo ay ka leexato tubta maamul wanaaga. Shacabka waxaa looga baahan yahay in marka hore ay qiimeeyaan awooda ay u leeyihiin soo-saarida masuulka dawladda uga mid noqonaya. Waa inay qeexaan shuruudaha loo baahan yahay inuu kasoo baxo qofka ay masuulka ka dhigayaan. Haddii marka horeba shacabka ay iska soo dhexsaaraan kii balwadda lahaa ee heerkiisa aqooneed uu meel hoose ahaa markuu kursiga ku fadhiistona fikirkiisu noqonaayo halkeebaan waxka qandhuuftaa si aan balwadayda lacag buuran ugu helo, dee markaa shacabku kamay soo bixin kaalinta looga baahnaa oo iyagaa markaa masuulka u horseeday maamul xumada ayaa la odhan karaa. Laakiin hadday iska soo dhexsaaraan ka ugu mudan ee ugu dhawrsoon ee hantida shacabka iska ilaalinaaya, markaasaa la odhan karaa shacabku doorkii looga baaahnaa ee dhisida maamul wanaaga sidii looga baahnaa ayay uga soo baxeen.
Marka ay qola waliba sidaasi doorkeeda uga soo baxdo ayaa laysla heli karayaa labada faaiido ee
maamul wanaaga iyo horumarka dhaqaalaha.
WQ/ Cabdirashid Axmed Guuleed,
email: abdirashidaa@gmail.com
