Bulsho-weynta Soomaaliyeed waxa ay caado u leedahay, rag iyo dumar, yar iyo wayn, inay waqtigooda badanaaba ku qaataan sheekooyin iyo faq-hoosaad ay kaga wada sheekaysanayaan dhacdooyinka ku xeeran nolosha ay ku sugan yihiin, waxa ayna hal-hays u leeyihiin (ragna waa shaah, dumarna waa sheeko).
Iyada oo aynu ognahay sheekadu dumarka uun inaanay ku koobnayne, ragga laftiisa marka uu shaaha cabbaayo ay sheekona ku lamaantahay. Sheekooyinkaas ay ragga iyo dumarkuba ka sheekaysanayaan oo u badan wax aan midho-dhal, han-dheer iyo hiigsi fog midna aan ku salaysnayn. Meelaha ay ku saamaysay ragga sheekadu waxa ugu badan qurbaha kiisa fog iyo ka u dhaw wadanka ee loo joogo waxbarashada. Maamule jaamacad ka mida jaamacadaha dalka Suudaan, ayaa waxa uu arkay ardayda Soomaaliyeed ee jaamacaddaa u hoyata oo habeenkii ku sheekaysata ilaa inta laga gaadhayo salaadda subax qol-qolka guryaha ay degganyihiin ee ku yaala gudaha jaamacada ay dhigtaan, waxaanu goob kulan xaflad ballaadhan ah ka sheegay caadadaas maamulaha jaamacaddaasi isagoo yidhi, “Ardayda Soomaliyeed mid ayaan idinkula yaabay, laga bilaabo salaadda Cishe marka laga baxo ilaa iyo inta laga gaadhayo salaadda Subax waxaad ku sheekaysataan guryaha aad deggantihiin qol-qolkooda mana fadhiisataan ee taagnida ayaad ku sheekaysataan, waanad murantaan! dhaqankaasi beddela”.
Dumarkeena Soomaaliyeed, Alle haka dhawro xumaantee, ma odhan karno dhammaantood xan ayay ka sheekaystaan balse qaarkood waa ay xiiseeyaan badhba, badhka kale inay wada faqaan waqtigooda qayb ka mid ah. “Waxaa jirtay laba gabdhod oo jaar ah mid ka midi ay tahay gabadha aynu qoraaalkan ugu magac darnay oo la odhan jiray Amran. Waxa ay Amran lahayd gabadh ay saaxiib yihiin oo subax kasta marka uu waagu baryo aroorta hore u soo gali jirtay oo dagan guriga ku xiga gurigeeda iyada oo aroortii ku salaami jirtay gabadhaasi marka ay soo gasho guriga Amran; “Amraneey shaah madow isii?” Marka ay shaaha madow siiso, Amran saaxiibaddeed may tagi jirin ee inta ay fadhiisato ayay in muddo ah sheeko is waydaarsan jireen.
Marka aynu u fiirsanno sheekooyinka ugu badan ama faq-hoosaadkaa ay ku milmeen bulshadeena Soomaaliyeed, waa sheekooyin ay xani ku lammaantahay ama khiyaali ah. Inagoo dhamaanteen hil-maamsan inay xantu tahay xumaan lagu mutaysto ciqaab Alle.
Xantu waa in aad ku sheegto ama ka sheegto walaalkaaga muslimka ah wuxuu dhibsanayo. Tusaale: ‘Hebel gaadhi duug ah buu wataa; ama hebel waa gaaban yahay’. Amaba aad ceydo isaga oo kaa maqan.
Nebiggeenii Muxamed (SCW) waa uu inaga xaaraantimeeyay xanta, Allena, koreeyee, waxa uu ku timaamay qofka, qof walaalkiis ah xamanaya sida qof cunaya hilibka walaalkiis oo waliba mayd ah.
Diinta islaamku waxay ka hor tagtaa wax walboo kala goynaya dadka muslimiinta ah, xantuna waa waxyaalaha ugu badan oo dadku ku kala tago. Hadii aad qofka sharaftiisa meel oga dhacdo waa adoo dilay oo kale,Dadka qaar waa ogyihiin in ay wax xamanayaan, marka si aan loo fahmin waxay sameeyaan, qofka ay rabaan in ay xantaan way amaanaan, ama tusaale waxay dhahaan, “hebel xantiisa allah ha naga dhaafo, ama hebel khayr allah hasiiyo”, ayagoo raba in ay banaystaan xantiisa. Waxay isku dayayaan in aan la Fahmin inay dadka cunaan.
Dadka qaar shaati diin bay u xiraan: Tusaale, iyagoo odhanaya, Hebel Allah ha hanuuniyo, maal mahan wuu daciifay, waana xan.
Dadka waxa ku kallifa inuu qof walaalkiisa xanta isaga oo ka leh ujeedooyinkan:
– Cadhada, wuxuuna rabaa in uu ciilka iyo cadhada uu qofka kale u qabo iska biiyo.
– Xaasidnimada, qofka oo ka xuumaada, nimco iyo wanaag allah qof kale siiyay.
– Qofka oo doonaya in uu is muujiyo, dadka kalana aan wanaagooda la arag, Tusaale, waxay yidhaahdaan dadka noocaan ah, ‘waxaa la raacaa gabadh kaa fool xun si adiga quruxdaada loo arko’.
– Qofka oo is leh saaxiibadaa ku raali-gali. Marka saaxiibadiis buu xanta , kalana qayb qaataa.
– Kaftanka badan, tusaale qofka oo qofkale jilla.
-Caado: Qofkani waxuu jecel yahay in mar walba dad uu xaanto, Taleefan ayuu wax ku xaanta.
Xasuuso markaad qof xamanayso, waxaad baabiinaysaa xasaanaadkaagi oo dhan, Salaadaadii, iyo soonkaagii, iyo sadaqadaadii waxaad siisay qofka aad xamatay, adigana danbigiisi baa korka lagaa saarayaa. Aakhiro waxaad imanaysaa adigoo aan waxba heysan ah.
Ka dheerow dadka wax xanta, waxaa kale ood barataa tafsiirka Suuradda Xujuraad, walallaha Musliinka ahow Xantu waa dambii aad uu weyn iska ilaali oo ka dharsnow inaad ku dhacdo danbigaas. Waa khatar!!Naftadda u nax, Oo ka ilaali Naar inaad ku dhacdo.
Qofka aad xamatay cafis kadalabo oo ku dheh” walaal waan ku xamaney aniga hebel ee na caafi”.
Haddii uu ku yimaddo qof wax xamanaya walal ka carar ama dhegahaaga faraha geli si aad uga badbado Naar,” Kor ugu qeyli ku dheh iga jooji xaanta ha arko in aanad xanta jecleyn”.
Go’aan adag ku gaadh in aanad mar danbe qof xamanin, hadii aad xamatidna adaa naar isku bandhigay. Alle haynaga dhawro xanta iyo xumaanteeda.
Allaa mahad iska leh.
Qalinkii: Guuleed Cumar Madar.
Guuleed_madar@hotmail.com.
Frankfurt, Germany
